خداوند با آغاز كتاب وحي، و ساير سوره‏هاي قرآن، اين ادب ديني را به بندگانش ياد داده كه هركار و عملي را با نام او آغاز و شروع كنند تا كارها رنگ الهي پيدا كند.
يكي از جامع‏ترين و با فضيلت‏ترين آيات در كلام وحي كه «سيّد آيات قرآن» به شمار مي‏رود، آيه كريمه «بِسمِ اللّه الرّحمنِ الرّحيمِ» است. خداوند سبحان كلام خود را با اين كلمه طيّبه كه حاوي اسم ذات و برخي صفات الهي است، آغاز مي‏كند تا ادب شروع كارها را با نام نامي خود به سالكان كويش بياموزد. اين آيه شريفه به تعداد سوره‏هاي قرآن 114 بار آمده است كه 113 بار سرفصل سوره‏ها است (آغاز سوره برائت فاقد اين آيه است) و در سوره مباركه «نمل» افزون بر آغاز سوره، در طليعه نامه حضرت سليمان بن داود عليه‏السلام به ملكه «سبأ» نيز آمده است1. تعداد دفعات نزول آن 114 بار است نه اين كه يك بار نازل شده و به دستور پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله سرفصل سوره‏هاي قرآني قرار گرفته باشد. در عصر نزول وحي، فرودآمدن اين آيه كريمه به عنوان اولين آيه سوره جديد، نشانه پايان‏پذيرفتن سوره پيشين و آغاز نزول سوره پس از آن بوده است2.
اما ديرزماني است كه در ميان فقهاي شيعه و سنّي بر سر اين كه آيا اين آيه جزء هر سوره است يا نه؟ اختلاف عظيمي وجود دارد، شيعيان در اين مسأله اتفاق نظر دارند و آن را جزء سُوَر قرآن دانسته‏اند ولي ميان اهل تسنن اختلاف‏نظر هست؛ بعضي با نظر شيعه موافق‏اند و بعضي سخت مخالف. عده‏اي از آن‏ها عقيده دارند كه جزء هيچ سوره‏اي نيست و تنها اوائل سوره‏ها تيّمنا خوانده مي‏شود؛ بعضي از پيروان مسلك شافعي و حمزه معتقدند كه تنها در سوره حمد جزء سوره است ولي در سوره‏هاي ديگر جزء آيات نيست و در عمل گاهي سوره‏ها را بدون اين آيه تلاوت مي‏كنند؛ مخصوصا در نماز بعد از حمد، سوره را بدون «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» آغاز مي‏كنند3؛ ولي شيعه به پيروي از ائمه اطهار عليهم‏السلام به شدّت با اين مسأله مخالفت دارند4 تا آنجا كه فرموده‏اند: «خدا بكشد كساني را كه بزرگترين آيه از آيات قرآن را از قرآن حذف كرده‏اند»5. حضرت علي عليه‏السلام مي‏فرمايند: «رسول خدا بسم‏الله را مي‏خواند و آيه‏اي از سوره به حساب مي‏آورد»6.
همچنين از ابن عباس روايت شده كه فرمود: (رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله غالبا اوّل و آخر سوره‏ها را نمي‏فهميد تا آنكه آيه «بسم‏اللّه» نازل مي‏شد و بين دو سوره قرار مي‏گرفت)7.
به استناد احاديث فوق مي‏توان نتيجه گرفت كه اولين آيه هر سوره، اين كلام تكريم‏آميز است.

بين مردم جهان رسم است كه هر عمل مهم و پرارزشي را به نام يكي از بزرگان شروع مي‏كنند و كلنگ هر مؤسسه ارزنده‏اي را به نام فردي كه مورد علاقه آنهاست، مي‏زنند و آن را با اين شخصيّت مهم ارتباط مي‏دهند؛ ولي براي بقاء و پاينده بودن هر تشكيلات و جاويد ماندن نام هر فردي لازم است، آن را به موجود پايدار و جاويدي ارتباط داد، زيرا موجودات اين جهان همه به سوي كهنگي و فنا و زوال مي‏روند و تنها تشكيلات، مؤسسات و افرادي جاويد مانده‏اند كه با «فناناپذيري» بستگي دارند.
اگر نامي از پيامبران و انبياء باقي است، به علت بستگي و ارتباط آنها با خداي جهان و عدالت و حقيقت است كه كهنگي در آنها راه ندارد. آن وجودي كه ازلي است و ابدا فنا در او راه ندارد، ذات پاك خداوند جهان است و آنكه قدرت و صفات كمال او بي‏نهايت است، ذات پروردگار بزرگ مي‏باشد. بنابراين براي پاينده و جاويد ماندن و مواجه‏نشدن با شكست و نافرجامي هر چيز و هر عمل لازم است آن را با آفريدگار جهان ارتباط دهيم و آن را با نام او شروع كنيم؛ زيرا ارتباط با او آن را پربركت و جاويد نگاه مي‏دارد8 و به همين مناسبت است كه خداوند بزرگ به بندگانش در اين آيه شريفه ادب ديني و ورود به كار و شروع عمل را مي‏آموزد9. پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نيز در مقام تبيين همين ادب ديني فرموده‏اند: «هر كاري كه با بسم‏الله آغاز نگردد، ابتر و بي‏فرجام است».10.
چنانكه آغاز هرچيز، خداوندي است كه (هُوَ الأوّلُ) است، ثمردادن هر كاري نيز مرهون آغاز كردن آن با نام خدا است وگرنه آن كار با واقعيّت خاص خود هماهنگ نخواهد شد و به ثمر نمي‏رسد. آغاز كردن با نام خدا و ابتدا به اسم «اللّه» اشاره‏اي دارد به لزوم حق‏بودن فعل و پاك‏بودن فاعل؛ يعني جمع بين «حُسن فعلي» و «حسن فاعلي» بنابراين، كاري را مي‏توان با نام خدا آغاز كرد كه هم حسن فعلي داشته باشد و هم حسن فاعلي؛ يعني هم حق باشد و هم از قلب پاك و نيت خالص فاعل برخاسته باشد و اگر عملي فاقد هر دو حُسن يا يكي از آن دو باشد، قابل شروع با نام خدا نيست و به مقصد نمي‏رسد؛ زيرا كار باطل به باطل ختم مي‏شود. پس براي منتهي شدن كار به مقصد اصيل خود كه حق است و مصونيت از نافرجامي كه آفت فعل است، بايد كار را با نام خدا و به حق آغاز كرد و از اين روي خداي سبحان، مسأله ورود صادقانه به كار و خروج صادقانه از آن را به پيامبراكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏آموزد11 : «وَ قُلْ رَبِّ اَدْخِلْني مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْني مُخْرَجَ صِدْقٍ...»12. انساني كه با نام خدا وارد كاري شود و در حدوث و بقاء، آن نام را حفظ كند، هرگز در بين راه نمي‏ماند و حاصل آن كه، خداي سبحان با آغاز كردن كتاب وحي و ساير سوره‏ها به نام خود، ادب ديني را به ما مي‏آموزد تا كارها رنگ الهي به خود گيرد.
ادامه دارد

اين آيه كريمه تنها ره‏آورد پيامبر خاتم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نيست، بلكه از طليعه نامه حضرت سليمان به ملكه سبأ بر مي‏آيد كه قبل از اسلام، ساير پيامبران نيز كارها و مكتوبات خود را با كلمه طيبه «بسم الله» آغاز مي‏كردند. حضرت سليمان عليه‏السلام در نامه خود كه به ملكه شهر سبأ مي‏نويسد، آن را با نام خدا شروع مي‏كند، آنجا كه بلقيس براي بزرگان سرزمينش نقل مي‏كند كه نامه‏اي از سليمان عليه‏السلام رسيده است13.
«قالَتْ يا ايُّها المَلَؤُا اِنّي اُلْقِيَ اِلَيَّ كِتابٌ كريمٌ * اِنَّه مِنْ سُلَيمانَ وَ اِنَّه بِسْمِ اللّهِ الرّحمن الرّحيمِ»14 و باز مي‏بينيم حضرت نوح عليه‏السلام در آن طوفان عجيب، هنگام سوارشدن به كشتي كه روي امواج كوه پيكر آب در حركت است و با خطرات فراوان روبرو مي‏شود، براي مواجه‏نشدن با شكست و رسيدن به پيروزي كامل، به ياران خود دستور مي‏دهد: «هنگام حركت و ساعت توقّف كشتي، نام خدا را بر زبان جاري سازند». و مشاهده مي‏كنيم كه در پايان با موفقيّت تمام پياده شدند و از خطر گذشتند15. چنانكه قرآن مي‏گويد به نوح عليه‏السلام گفته شد: «اي نوح از كشتي فرود آي كه سلام و بركات ما بر تو و همراهانت...». «يا نوحُ اُهْبِطْ بِسَلامٍ مِنّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلي اُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ...»16 و از روايات اهل بيت عليهم‏السلام استفاده مي‏شود كه همه كتب آسماني با مضمون اين كلام كريمه آغاز شده است. «هيچ كتابي خداوند از آسمان فرو نفرستاده است مگر اين كه اولش بسم‏الله باشد». «ما اَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السّماء كِتابا اِلاّ وَ فاتِحَتُهُ بِسم اللهِ الرّحمن الرّحيمِ». و اين سيره مشترك همه پيامبران الهي بوده است؛ زيرا مهمترين خط حاكم بر رسالت همه پيامبران الهي دعوت به سوي «اللّه» بوده است17.

پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به اميرالمؤمنين عليه‏السلام فرمودند: «... سيّد سخن‏ها قرآن و سيّد قرآن سوره بقره و سيّد سوره بقره آية‏الكرسي است»18. امّا سيد آيات قرآن آيه «بسم‏الله» است زيرا نام شريف «الله» در بسياري از آيات آمده است و اختلاف معنوي و تفسيري كلمه «الله» در بسم‏الله و ساير آيات است19.